کوی کارگران؛ محل زندگی کارگران کارخانه نخریسی

تاریخچه

هویت محله کارگران به‌واسطه سکونت کارگران کارخانه نخریسی در سال‌های آخر دهه ۵۰ شکل گرفت. در آن سال‌ها به‌دلیل نزدیکی این محدوده به کارخانه نخریسی، زمین‌هایی به رایگان از طرف کارخانه به کارگران واگذار شد تا برای خود در آنها خانه بسازند. برای اینکه کارگران با شکل ساخت خانه آشنا شوند، مسئولان کارخانه حدوده ۱۰ باب منزل مسکونی را در محله به‌عنوان الگو بنا کردند تا مردم نیز در ساختن خانه‌هایشان از آنها الگوبرداری کنند. از آن زمان این محله به «کوی کارگران نخریسی» معروف شد.

البته پیشینه این محدوده به قرن‌ها قبل از سکونت کارگران کارخانه نخریسی برمی‌گردد. دست‌کم از سال ۱۰۷۸ قمری نام «گل‌خطمی» با نشانی از این محدوده در متون تاریخی آمده است.

بنا به کتاب «جغرافیای تاریخی شهر مشهد»، نوشته مهدی سیدی، اصل قلعه گل‌ختمی در انتهای خیابان فداییان اسلام، جلو جاده فرودگاه لشکر و در جوار ساختمان قطارشهری قرار داشته است. باغ‌های گل‌ختمی هم از محل قلعه تا نزدیکی دروازه عیدگاه در دوسوی جاده مشهد تهران گسترش داشته است. به نوشته یوسف‌خان هراتی در «عین‌الوقایع» در سال ۱۳۱۵ قمری باغی نو در گل‌ختمی احداث شده است.

به نوشته مرحوم عبدالحمید مولوی، بخشی از مزرعه گل‌خطمی را «حاج‌میرزا محمد زرکش» در سال ۱۲۵۴ قمری وقف آستان قدس کرده، بخش دیگر آن را نیز بعد‌ها آستان قدس رضوی خریده است. گل‌ختمی پیش از انقلاب اسلامی ضمیمه شهر مشهد شده است.

بافت

محله کارگران ۱۲۳ هکتار وسعت دارد و ۱۹ هزارو ۴۰۰ نفر را در خود جای داده است. به‌طور میانگین در هر هکتار این محله ۱۵۸ نفر سکونت دارند که یکی از محلات نسبتا متراکم مشهد محسوب می‌شود.

این محله بافت جالبی دارد و می‌توان آن را محله کوچه‌های بن بست نامید. تعداد کوچه‌های بن بست منشعب شده از کوچه‌های اصلی به نزدیک چهارصد کوچه می‌رسد. نزدیک به چهارصد کوچه بن بست در یک محله حکایت از گذشته‌ای دارد که به شکل گیری این بافت کمک کرده است.

فاصله ۷۰ متری میان کوچه‌های این محله و قطعات بزرگ زمین‌ها باعث شده که از راهکار گشایش یک کوچه باریک و طویل استفاده شود تا به قطعات زمین‌های پشت دسترسی پیدا کنند و زمین‌ها به قطعات کوچک‌تر تبدیل شود. معمولا دوسه واحد در انتهای کوچه با در‌های آهنی کوچک قدیمی حکایت از آن دارد که چند خانواده در خانه‌های قدیمی آن ساکن هستند.

وجود منازل یک و دوطبقه از بافت قدیمی محله کارگران حکایت می‌کند. بافت کلی محله را خانه‌های دو و یک‌طبقه شکل داده است که تقریبا بیشتر از چهل سال سابقه ساخت دارند. ساختمان‌های سه‌طبقه و چهارطبقه هم در بخش‌هایی از محله که بیشتر نزدیک به حاشیه خیابان‌های اصلی است، در سال‌های اخیر ساخته شده است تا بافت بی‌تناسبی را در تقابل با بافت قدیمی ایجاد کند.

تنها ساختمان شش‌طبقه محله نیز متعلق به شرکت بهره برداری قطارشهری است که در حاشیه بزرگراه بسیج قرار گرفته است. بیش از ۵۲ درصد از محله کوی کارگران را خانه‌های مسکونی شکل داده است و بیش از ۳۵ درصد از زمین‌های محله را خدمات حمل‌ونقل و بار دربرگرفته است.

بخش‌هایی از بولوار چمن در حد فاصل چمن ۲۳ تا ۲۷ تراکمی بیش از ۶۰۰ نفر دارد و حد‌فاصل خیابان موسی بن‌جعفر (ع) تا کوچه بنی هاشم تراکم بین ۱۵۱ تا ۶۰۰ نفر است؛ بنابراین این محدوده پرتردد و پرترافیک است.

دسترسی

ساکنان این محله در جهت جنوبی به پایانه و ایستگاه غدیر از خط‌یک قطار‌شهری مشهد دسترسی دارند. دسترسی به بزرگراه بسیج و بولوارشهید شیرودی از طریق محور رستمی، فداییان اسلام و خیابان چمن از جمله ویژگی‌های آن محسوب می‌شود.

ایستگاه‌های اتوبوس بولوار شهید رستمی، بولوار فداییان اسلام، بولوار چمن و بولوار شهید شیرودی، موسی‌بن‌جعفر ۶ و بنی هاشم‌۱۲ در این محدوده قرار دارد که می‌توان به‌طور میانگین از هر نقطه محله با پیمودن فاصله ۱۵۰ متر که حدود ۲ دقیقه طول می‌کشد، به نقاط مختلف شهر دسترسی پیدا کرد.

امکانات فرهنگی و رفاهی

• ساختمان‌های اداری مهمی، چون سازمان حمل‌ونقل و ترافیک و ساختمان بهره برداری قطار‌شهری مشهد از مراکز مهم این محله است.
• بوستان‌های شیرودی و گل‌ختمی مراکز سبز این محله را تشکیل می‌دهند. مردم این محله به‌طور میانگین با پیمودن ۲۲۶‌متر و صرف ۳‌دقیقه به نخستین فضای سبز دسترسی پیدا می‌کنند.
• عملیات ساخت دو مجموعه ورزشی روباز در این محله به درخواست شهروندان آن هم‌اکنون در‌حال انجام است. اکنون وجود فقط یک سالن ورزشی برای حدود ۲۰ هزار نفر جمعیت چندان مطلوب نیست. تنها سالن ورزشی این محله متعلق به حوزه مقاومت بسیج‌۹ مقداد است که در بولوار شهید شیرودی، بنی هاشم‌۷ واقع شده است.
• ایستگاه آتش‌نشانی شماره‌۲۰ شهرداری مشهد در محله کارگران قرار دارد.
• وجود چهار مرکز آموزشی در محدوده باعث شده است که دانش آموزان محله کارگران با میانگین فاصله زمانی ۲ دقیقه و ۳۷ ثانیه به این مراکز دسترسی پیدا کنند. در انتهای بولوار شهید حسینی این دسترسی تا حدود ۷۰۰ متر افزایش پیدا می‌کند و ممکن است دانش آموزان با مسئله دوری راه مواجه شوند. مراکز آموزشی این محله بیشتر در مجاورت هم قرار گرفته‌اند که شامل مدارس زینقلی، کامیاب، مداح حسینی، امید انقلاب، ولی‌عصر (عج) و شهید مهدی دهستانی است.
• یکی از نیازمندی‌های افراد در محله، مرکز درمانی است و در محله کوی کارگران با میانگین فاصله زمانی ۶ دقیقه می‌توان به درمانگاه رسید.
• وجود دوازده مسجد در این محله باعث شده است که دسترسی به اماکن مذهبی در همه نقاط این محله به‌راحتی باشد. ۱۳۰ متر پیمایش کافی است تا به نزدیک‌ترین مسجد برسید و بتوانید نماز را در آن اقامه کنید.

حدود جغرافیایی

محله کوی کارگران در جنوب شرقی مشهد قرار دارد. این محله از شرق به بولوار شهید رستمی، از شمال به بولوار شهید شیرودی، از غرب به بولوار چمن، از جنوب به بولوار فداییان اسلام و از جنوب شرقی به بزرگراه بسیج محدود می‌شود.

محله‌های آقا مصطفی خمینی، پروین اعتصامی، ۱۷‌شهریور، شهید شیرودی، کوی ۲۲ بهمن و فرودگاه در همسایگی محله کارگران قرار دارند. این محله شامل معابر بنی‌هاشم، موسی‌بن‌جعفر (ع)، شهید رستمی، شهید مشفق، چمن، باقی و شیرودی است.