سبک معماری خانه‌های قدیمی در برخی محلات منطقه‌۴ همچون محله شهید‌قربانی طوری شبیه هم است که انگار در دهه‌۵۰ تا اواخر دهه‌۶۰ یک استاد بنّا براساس الگویی مشخص، همه خانه‌های این محله را به یک شکل و با یک ملات ساخته است؛ خانه‌هایی با دری کوچک که رو به دالانی مسقف به طول ۳ تا ۶‌متر باز می‌شدند. معمولا در سمت راست همه این دالان‌ها دو اتاق کوچک متناسب‌با مساحت خانه بنا می‌شد.

پس از دالان‌ها، نوبت به حیاطی با‌صفا می‌رسید که در سمت راست آن هم دو اتاق کوچک ایجاد می‌شد؛ این اتاق‌ها ویژه آشپزخانه و حمام بود. مقابل حیاط نیز یک یا دو اتاق بزرگ، یکی میهمان‌خانه‌ای بزرگ و دیگری اتاق خواب بنا می‌شد. البته در یک دهه اخیر بیشتر خانه‌های قدیمی با این شکل تفکیک شده‌اند و حتی در مواردی که استقامت بنا از بین رفته است، علاوه‌بر تفکیک شبانه یک طبقه دیگر هم روی بنا ساخته شده است.

این کار درکنار گسترش ساخت‌وساز غیرمجاز و غیراصولی در محلات قدیمی و اراضی بایر باعث شده است که از مساحت ۱۵۰۰ هکتاری منطقه ۴، چهل‌درصد از مساحت را بافت فرسوده تشکیل دهد. بیشتر بافت فرسوده منطقه‌۴ در ناحیه ۲ و ۳ قرار دارد؛ البته محله‌هایی مثل تلگرد در ناحیه یک هم بافتی فرسوده دارند.

وجود این خانه‌های آسیب‌پذیر در شرایط بحرانی مانند زلزله، می‌تواند فجایع بزرگی به بار آورد. از این رو بهسازی بافت‌های فرسوده، جزو ضروریات حاشیه شهر است.

نوسازی به تسهیلات نیاز دارد

در کوچه‌پس‌کوچه‌های بولوار پنج‌تن و محلات مجاورش همچون شهیدقربانی و التیمور که قدم می‌زنیم، به بنا‌های فرسوده متعددی برمی‌خوریم. بیشتر مالکان این منازل در یکی‌دو دهه اخیر، با کشیدن دیوار در خانه‌های دویست‌و‌پنجاه‌متری خود، خانه‌ها را به سه یا حتی پنج واحد مسکونی تفکیک کرده و به اشخاص مختلف فروخته‌اند.

این موضوع باعث شده است با صد‌ها واحد مسکونی ریزدانه با مساحت‌هایی در حدود ۴۰ تا ۶۰ متر‌مربع روبه‌رو باشیم. حسین، جوانی است که پس‌از تشکیل خانواده، حدود سه‌سال پیش با خرید یک خانه در یکی از معابر کم‌عرض محله شهید‌قربانی از مصائب مستاجری نجات یافت.

او می‌گوید: برای خرید این خانه قدیمی که در یک کوچه با عرض یک‌متر قرار دارد، کلی قرض کردم. البته داخل ملک خیلی فرسوده بود، به‌طوری که ما وقتی یک لوستر سبک به سقف متصل کردیم، گچ‌های سقف ریخت. تا‌جایی‌که امکان داشت، نمای داخل را نوسازی کردم، اما برای مقاوم‌سازی راهی نبود؛ چون به هر نقطه‌ای دست می‌زدیم، مقدار زیادی گچ و کاهگل می‌ریخت.

حسین ادامه می‌دهد: اگر قرار به بازسازی بود، باید آن را تخریب می‌کردیم و از نو می‌ساختیم، اما باتوجه‌به هزینه‌های ساخت‌وساز، این کار از توان من خارج است. اگر تسهیلاتی برای نوسازی وجود داشته باشد و برای گرفتن وام به جای ضامن، قولنامه خانه را قبول کنند، این کار را انجام خواهم داد.

دیگران نیز این کار را انجام می‌دهند. لطفا از قول ما به مسئولان بگویید تسهیلات آسان و مجوز برای ساخت بدهند تا همه بتوانند خانه‌های خود را بازسازی کنند.

گذر از هفت‌خوان برای گرفتن یک وام

بافت ریزدانه، فرسوده و ناایمن محله‌های حاشیه شهر می‌تواند فاجعه‌آفرین باشد. رئیس شورای اجتماعی محله شهید‌قربانی می‌گوید: آمار دقیقی از بافت فرسوده در محله نداریم، اما می‌توان گفت که بیشتر منازل این محله را خانه‌های ریزدانه‌ای تشکیل می‌دهند که بدون هیچ گونه اصول و مقاوم‌سازی بین همان خانه‌های قدیمی بنا شده‌اند.

علاوه‌بر‌این محله ما کوچه‌های بن‌بست و کم‌عرض متعددی دارد که در انتهای کوچه، دو یا سه‌خانه ساخته شده است. برخی از منازل پلاک دارند و برخی، چون در سال‌های اخیر احداث شده‌اند، بدون پلاک هستند.

حجت‌الاسلام و المسلمین محمد رضایی ادامه می‌دهد: مالکان خانه‌های قدیمی معمولا جرئت تعمیر یا مقاوم‌سازی منزل خود را ندارند؛ چون می‌دانند خانه‌ها دیگر مقاوم نیستند و باید از پایه خراب و دوباره ساخته شوند؛ به همین‌دلیل آن را تقسیم می‌کنند و می‌فروشند.

رضایی دلایل دیگری هم برای ادامه زندگی در بافت فرسوده مطرح می‌کند و می‌گوید: موقوفه و قولنامه ای‌بودن منازل، هزینه‌های زیاد ساخت‌وساز، پیچیدگی و هزینه گرفتن مجوز باعث شده است خیلی‌ها در همان منازل فرسوده زندگی کنند.

البته در سال‌۱۴۰۰ اعلام شد که وام‌های کم‌بهره‌ای برای نوسازی منازل فرسوده داده می‌شود. با‌توجه‌به اهمیت موضوع، جلساتی تشکیل دادیم و پس‌از مطلع‌شدن از ماهیت این وام‌ها موضوع را به اهالی محله در مسجد اطلاع‌رسانی کردیم.

در ابتدا اهالی استقبال کردند، اما بعد از آن به ما مراجعه می‌کردند که به خانه‌های آن‌ها به دلایلی همچون متراژ کم منازل و قولنامه‌ای‌بودن وام تعلق نمی‌گیرد. برخی افراد نیز به‌دلیل نداشتن ضامن قید دریافت وام را زدند.

موقوفه‌ای بودن زمین‌ها کار را سخت کرده است

بدون شک مشاوران املاک، نقش اصلی را در حوزه مسکن به‌ویژه در محلات حاشیه شهر دارند. به‌گفته آن‌ها، برخی از سودجویان اقدام به خرید پشت بام یک خانه می‌کنند؛ در طول کمتر از یک هفته یک واحد مسکونی جدید می‌سازند و می‌فروشند.

حسن پروانه، یکی از مشاوران املاک در حاشیه بولوار پنج‌تن، می‌گوید: من بزرگ‌شده همین محله هستم و دوازده سال است مشاوره املاک دارم و تا امروز درباره تسهیلات نوسازی بافت فرسوده چیزی نشنیده‌ام.

تنها چیزی که می‌دانم این است که مردم می‌توانند برای دریافت سند اقدام کنند و البته موقوفه‌ای‌بودن زمین‌ها کار را برای اهالی دشوار کرده است. این زمین‌ها موقوفات اشخاصی همچون ظهیر‌الدوله، بینش، تقدیسی و فروتن است.

اوبا نگرانی، توضیح می‌دهد: اگر خدایی‌نکرده زلزله‌ای در مشهد اتفاق بیفتد، شک نکنید بیشتر خانه‌های این محله تخریب می‌شود. چون بساز‌و‌بفروش‌هایی که خانه‌های دویست‌و‌پنجاه‌متری این محله را خریداری و آن‌ها را به چهار یا پنج‌خانه تقسیم می‌کنند، برای استقامت خانه هیچ کاری انجام نداده‌اند.

بیشتر بخوانید:

خانه امن محله شهیدقربانی

انصراف از نوسازی به‌خاطر شروط وام

با پرس‌وجو درمیان بافت فرسوده به محله شهیدقربانی و یکی از شهروندان رسیدیم که یک ماه تلاش کرده است تسهیلات نوسازی را برای خانه خود دریافت کند، اما درنهایت از این موضوع منصرف شده است. حسن می‌گوید: دو‌سال پیش وقتی درباره وام نوسازی بافت فرسوده شنیدم، خیلی زود مدارکم را بردم و نام‌نویسی کردم.

ملک من پنجاه‌وپنج‌متری بود و حدود چهل‌سال قدمت داشت. کارشناسان از ملک من بازدید و با توجه به فرسوده‌بودن بنا، وام را تأیید کردند؛ در ادامه با توجه به قولنامه‌ای‌بودن ملکم گفتند باید از شهرداری کد نوسازی بگیرم.

اما دریافت این کد، سخت‌تر از چیزی بود که فکرش را می‌کردم. با‌توجه‌به اینکه منازل دویست‌و‌پنجاه‌متری قدیمی این محله همه به خانه‌های چهل تا هفتادمتری تبدیل شده‌اند، وقتی به شهرداری مراجعه کردم، گفتند ملک من باید حیاط ملک مجاورش که از آن تفکیک شده است، بشود.

ضمن اینکه به آن ملک پیش از این، کد نوسازی داده بودند و نمی‌توانستند کد نوسازی دیگری بدهند. او ادامه می‌دهد: آن زمان مبلغ وام در حدود ۸۰ یا ۱۰۰ میلیون تومان بود که رقم مناسبی برای نوسازی به نظر می‌رسید؛ همچنین مشکلاتی همچون متراژ خانه و قولنامه‌ای‌بودن در مراحل بعد حل شد، اما گفتند خانه را باید با نظر و تأیید یک مهندس ساخت. این شرط خیلی‌ها را منصرف کرد.

از تسهیلات شهرداری بی‌خبریم

یکی از اصلی‌ترین معضلات در محلات حاشیه بولوار پنج‌تن، ریزدانه‌بودن واحد‌های مسکونی است؛ مشکلی که خوشبختانه هنوز در محله التیمور جدی نشده، اما بخش شایان‌توجهی از آن‌ها در منازلی سکونت دارند که بیش از سی‌سال پیش بنا شده است. مهدی آزاد شاغل در سازمان آتش‌نشانی شهرداری مشهد و ساکن همین محله است.

او می‌گوید: یکی از معدود معابری که در آن بافت فرسوده نداریم، خیابان پنجتن‌۵۵ است که در شهرک صبا احداث شده است و در محله ما تنها نقطه‌ای است که واحد‌های مسکونی آن اصولی بنا شده. به‌جز این محدوده در مابقی اراضی محله، شاهد بافت فرسوده‌ای هستیم که بیش از چهل‌سال قبل با سقف چوبی بنا شده‌اند.

او ادامه می‌دهد با‌توجه‌به رشته تخصصی من که ایمنی است، می‌گویم غالب خانه‌ها بدون اسکلت آهنی هستند و وزن خانه روی یک دیوار حمال قرار دارد. متأسفانه منازل تازه‌ساز هم شرایطی بدتر از این بافت فرسوده دارند؛ حتی می‌بینیم آهن‌های روی سقف را کلاف نمی‌کنند که باعث می‌شود با یک زلزله نه‌چندان شدید، تخریب شود.

مهدی آزاد از تسهیلات نوسازی بافت فرسوده اطلاعی ندارد و می‌گوید: نه‌تن‌ها من که در مجموعه شهرداری مشغول فعالیت هستم، بلکه هیچ کدام از اهالی التیمور درباره این تسهیلات اطلاعی ندارند و گرنه اهالی محله ما از آن استقبال خواهند کرد.

۴۰ درصد منطقه بافت فرسوده است

در بین حوزه‌های مختلف شهری، معاونت شهرسازی و معماری برای ساخت‌وساز بیشتر از سایر بخش‌های شهرداری با شهروندان در‌ارتباط است. این معاونت در شهرداری منطقه ۴ با تعریف بافت فرسوده می‌گوید: فضا‌هایی از شهر که دارای ناپایداری از منظر استحکام بنای ساختمانی هستند و همچنین قطعات کم مساحت و ریزدانه بوده و در معابر کم‌عرض قرار گرفته باشد، بافت فرسوده شهری تلقی می‌شود.

اصغر انصاری ادامه می‌دهد: طبق این تعریف در منطقه‌۴ شهرداری مشهد که حدود ۱۵۰۰هکتار مساحت دارد، چهل‌درصد از فضا‌های ساخته‌شده را بافت فرسوده تشکیل می‌دهد. همچنین حدود سیصد‌هکتار از مساحت منطقه که حدود بیست‌درصد است، شامل اراضی بایر است. در‌مجموع بسیاری از املاک واقع در بافت فرسوده منطقه‌۴، دارای اسناد قولنامه‌ای هستند و مجوز‌های قانونی از شهرداری را دریافت نکرده‌اند. املاکی که بدون پروانه و مجوز لازم از شهرداری در آن‌ها ساخت و ساز شده است، از استحکام بنای لازم برخوردار نیستند.

سازمان بازآفرینی برای نوسازی برخی محلات همچون محله شهید‌قربانی و التیمور، تسهیلاتی همچون وام ۱۰۰ میلیون‌تومانی برای هر طبقه در نظر گرفته است. مالکان بافت‌های فرسوده می‌توانند برای کسب اطلاع از مشمول‌بودن یا نبودن دریافت این تسهیلات و شرایط آن و تشکیل پرونده با ارائه کد نوسازی ملک خود به دفاتر توسعه محله مراجعه کنند. در‌صورت قرار‌داشتن ملک آن‌ها در این طرح، در دفاتر توسعه محله پرونده تشکیل می‌شود و پس از طی مراحل اداری، متقاضیان به بانک تجارت معرفی خواهند شد.

مالکان بافت فرسوده از تسهیلات بی‌اطلاعند

رئیس کمیسیون حاشیه شهر شورای اسلامی شهر مشهد درباره بافت‌های فرسوده می‌گوید: تنها راه‌حل رفع مشکلات، بافت فرسوده و ریزدانگی واحد‌های مسکونی در حاشیه شهر، تسهیل در صدور پروانه است؛ به این دلیل که اگر صدور پروانه تسهیل شود، مردم می‌توانند به‌سادگی و به‌شکل قانونی منازل خود را نوسازی کنند.

غلامحسین صاحبی ادامه می‌دهد: در همین راستا شورای اسلامی شهر مشهد مصوباتی دارد که اگر مطابق آن‌ها عمل شود و تسهیلاتی که سازمان بازآفرینی برای بافت فرسوده دارد، اعمال شود، دیگر نه‌تن‌ها شاهد گسترش بافت فرسوده نخواهیم بود بلکه می‌توان آن را برطرف کرد.

برای این تسهیلات در شهرداری‌های مناطق پرونده تشکیل نمی‌شود. این موضوعی است که در ادامه صاحبی به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: تاجایی‌که من اطلاع دارم در دوسال اخیر فقط تعداد محدودی از شهروندان توانسته‌اند از تسهیلات سازمان بازآفرینی بهره‌مند شوند و مشکل اصلی این است که متأسفانه مالکان بافت فرسوده از بخشودگی پروانه و نیز تسهیلات اختصاص‌یافته به این بافت‌ها اطلاعی ندارند، حال‌آنکه طبق مصوبه شورای اسلامی برای بافت‌های فرسوده حاشیه شهر متناسب با متراژ زمین، بین ۵۰ درصد، ۷۵ و حتی ۱۰۰ درصد برای صدور پروانه تخفیف اعمال می‌شود.

متأسفانه در شهرداری‌ها این تخفیفات اطلاع‌رسانی نمی‌شود و مردم هم اگر قرار باشد برای پروانه پول بدهند، منصرف می‌شوند. مشکل صدور پروانه و مجوز در املاک وقفی نیز موضوع دیگری است که عضو شورا به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: در کمیسیون حاشیه شهر مصوبه‌ای برای ورود سازمان بازآفرینی به این موضوع و برگزاری جلسات مشترک کارشناسان آنجا با اداره اوقاف و آستان قدس رضوی تصویب شد.

هدف ما این است که بتوانیم ساز‌وکار صدور پروانه در اراضی اوقافی و آستان قدس را با رعایت حقوق اوقاف و آستان قدس تسهیل کنیم تا مردم برای پروانه مراجعه کنند. پس از تصویب این مصوبه، جلساتی برگزار شده، اما هنوز به جمع‌بندی نرسیده است.