قصه تئاتر «دوجان» علی عامل هاشمی چیست؟ 
کوچه بدون ساکن اما پرخدمات جاهدشهر 
تاریخ گرمایش و سرمایش بارگاه مطهر رضوی چگونه است؟
سوز پاییزی است و باد، اما زیر سقف حرم، دستِ دل، گرم است. عاشق شوق حضور دارد و در این تردیدی نیست ولی وسعت حرم با یک میلیون متر مربع همیشه این سؤال را توی ذهن هر آمده و رونده ای یک بار نشانده است که اینجا در فصل های سرد، خاصه در قدیم که اواخر پاییز و زمستانش، زمین را برف فرش می کرده، در نبود امکانات امروزی چطور گرم می شده است؟
در فصل سرد سال ایستاده باشی یا گرم، فرقی نمی‌کند؛ برای آنکه بی‌قرار آمده است تا زیر گنبد به یک «السلام‌علیک» گفتن آرام بگیرد، هوا بهشت است و فصل، اردیبهشت. با این همه، آنانی که آمده و رفته‌اند، می‌دانند مطبوع‌نگهداشتن شرایط و امکانات حرم مطهر رضوی که قرار است هر روز و هر وقت سال، پذیرای چند‌میلیون زائر و مجاور باشد، همتی عالی می‌خواهد و توفیقی عظیم.
رتق‌و‌فتق امور آستان ملائک‌پاسبان او خود طوماری است بلند‌بالا. یکی از این امور، خنک‌کردن هوا در تابستان و گرم‌کردن فضای حرم در زمستان‌هاست که خود تاریخی دارد شنیدنی که گزیده هایی از جست‌وجو برای یافتن این تاریخ را در سطرهای بعدی با شما در‌میان گذاشته‌ایم.
سوز پاییزی است و باد، اما زیر سقف حرم، دستِ دل، گرم است. عاشق شوق حضور دارد و در این تردیدی نیست ولی وسعت حرم با یک میلیون متر مربع همیشه این سؤال را توی ذهن هر آمده و رونده ای یک بار نشانده است که اینجا در فصل های سرد، خاصه در قدیم که اواخر پاییز و زمستانش، زمین را برف فرش می کرده، در نبود امکانات امروزی چطور گرم می شده است؟
خرید زغال و نفت در ورق های اسنادی
برای پیدا کردن سرنخی درباره این سؤال در یکی از روزهای سرد پاییز، راهی مرکز پژوهش های آستان قدس رضوی می شویم. بخش اسناد، نخستین جایی است که به آن سر می زنیم.
کاظم جهانگیری، کارشناس اسناد مرکز اسناد آستان قدس رضوی، با جست وجوی کلید واژه هایی مانند گرمایش حرم، خرید بخاری و ... چند سند را پیش رویمان قرار می دهد که تقریبا در همه آن ها دستوراتی مبنی بر خرید زغال سنگ و نفت به چشم می خورد. او همچنین می گوید که تا دوره پهلوی دوم برای گرم کردن حرم از زغال سنگ و سوخت هایی نظیر آن استفاده می شده است.
او همچنین می گوید که تا دوره پهلوی دوم برای گرم کردن حرم از زغال سنگ و سوخت هایی نظیر آن استفاده می شده است
برای نمونه در یکی از این اسناد که مربوط به سال 1337 خورشیدی است، این طور آمده است:
«اداره کارپردازی آستان قدس رضوی:
مقدار 35/380 تن زغال سنگ در سال 1336 به انبار کارپردازی و اداره تشریفات به شرح زیر :
اداره دارالتولیه: 29 تن و 380 کیلوگرم و اداره تشریفات600تن، تحویل گردیده است که یک نسخه بارنامه های مربوطه نزد آن اداره موجود می باشد. خواهشمند است دستور فرمایید مبلغ 3میلیون و780هزار و 60 ریال را که بهای آن را محسوب و سند هزینه مربوطه را جهت ثبت حساب جاری این شرکت در اختیار اداره حسابداری آستان قدس قرار دهند. شرکت معادن خاور مشهد.»
در سند دیگری که پای آن تاریخ 1344خورشیدی سیاهه شده هم خبری از خرید نفت برای بخاری های نفتی آمده است. در این سند از سه نوع بخاری میله ای، دیواری، معمولی و چراغ های توری و علمدانی اسم برده شده است که گویا در سالن تشریفات، مهمان سرا، بیمارستان، دارالتولیه، خزانه، موزه و دیگر زیر مجموعه های آستان قدس تعبیه شده بوده و با نفت کار می کرده اند اما جالب اینجاست که در این سند، خطی که دلیلی بر استفاده مستقیم بخاری در داخل رواق ها باشد، دیده نمی شود.
ایجاد موتورخانه در دهه70
به کتابخانه تخصصی تاریخ می رویم، مگر نوشته ای کنج کاغذی کاهی یا در شرح خاطره سیاحی بیابیم و به پاسخی شایسته برسیم. آن طور که عزیزا...عطاردی در کتاب «دایره المعارف آستان قدس» در توضیح گسترش فضای حرم مطهر رضوی نوشته است، این سازمان از سال های ابتدایی دهه70 به فکر توسعه فضاهای زیارتی بر می آید.
واضح است که چنین هدفی به ایجاد امکانات و ساختارهای تازه نیاز دارد؛ بنابراین آستانه هم زمان با طرح توسعه حرم، دو موتورخانه مرکزی قطاع یک و قطاع 2 را به ترتیب با زیر بنای 2هزار و650 و 2هزار و 530 متر مربع احداث می کند. او بیش از این توضیحی نداده است.
یادگار مهندسان ایرانی در حرم
اما در بازخوانی کتاب‌هایی که به تاریخ آستان قدس اختصاص دارد، به نام« مهندس‌رضادیشیدی» که گویا مهندس ناظر و مجری پروژه های تأسیساتی حرم است، بسیار برمی خوریم. درباره اش پرس و جو می کنیم. دیشیدی این روزها بیش از 80 بهار را پشت سر گذاشته اما همچنان با پشتکار و جدیت مشغول کار است.
تماس می گیریم و برای گفت وگویی یک ساعته با او قرار می گذاریم. نشانی دفتر کارش را که در خیابان توفیق سازمان آب قرار دارد، می دهد. به مقصد که می رسیم، با یک حیاط پاییز زده اما دل باز روبه رو می شویم و چراغی که 30 سال است با پنل خورشیدی فضا را روشن کرده است. این یکی از صرفه جویی های مهندس دیشیدی در مصرف بهینه انرژی است که به گفته خودش سال ها پیش، آن را برای تأسیسات حرم مطهر رضوی هم در نظر گرفته بوده است.
ما در دهه40 تنها هفت رواق داشتیم؛ بنابراین همان جمعیتی که می آمده، وقتی جمع می شده اند، خود سبب تولید گرما می‌شده‌اند
سر حرف را که با او درباره تأسیسات و چگونگی سرمایش و گرمایش حرم در گذشته باز می کنیم، به این جواب ها می رسیم: «حرم مطهر تا دهه40 تأسیسات سرمایشی و گرمایشی نداشته است و این خود چند دلیل دارد. ابتدا اینکه حرم آن قدر وسعت نداشته است که برای گرمایش آن به مشکل بر بخورند.
ما در دهه40 تنها هفت رواق داشتیم؛ بنابراین همان جمعیتی که می آمده، وقتی جمع می شده اند، خود سبب تولید گرما می‌شده‌اند. شب ها هم درهای حرم را می بسته اند و کسی حضور نداشته است که سرما بخورد. همچنین جمعیت مشهد در روزگاری که از آن حرف می زنم، خیلی کم بوده است.
خاطرم هست در خیابان توحید آن زمان، تابلویی نصب بود که جمعیت مشهد را 182 هزار تن ثبت کرده بود. از این جمعیت، مگر روزانه چند نفر در حرم حضور داشته اند که چنین دغدغه ای را ایجاد کند؟»
از نور مظفری تا پنکه سقفی
او در ادامه با تأکید بر اینکه «در حرم بیشتر دغدغه سرد کردن فضا را داشتیم تا گرم کردن آن»، این طور توضیح می دهد: «حرم همیشه در تابستان ها گرم بوده و تهویه مناسب نداشته است. به همین دلیل هم زمان با ورود برق به مشهد از پنکه های سقفی استفاده می شد که مربوط به عهد قاجار(دوره مظفر الدین شاه) است، ولی با این همه، حرم تا مدت ها حتی روشنایی کافی نداشت.
تنها یک چراغ در صحن عتیق بود که به آن «نور مظفری» می گفتند و خاطرم هست سیم کشی برق در رواق ها، نخستین بار در دوره شهرداری مرحوم شهرستانی اتفاق افتاد.
پس از این، توانستیم چند کولر آبی را بالای گنبد تعبیه کنیم و از طریق جریان آب سرد در داخل آن‌ها، هوای سرد را به وسیله دریچه ها و منافذی که دور گنبد هست، به داخل بفرستیم؛ این یعنی کارکنان آستانه به ویژه مرحوم مسلم و سید غفوری نامی که مسئول تأسیسات حرم در این دوره بودند، همه کوشش خود را صرف سرد کردن حرم در فصل گرما می کردند و دغدغه زمستان را نداشتند؛ زیرا علاوه بر همه آنچه گفتم، معماری این مکان مقدس، طوری است که ما را با مشکل روبه رو نمی کرد؛ دیواره های حرم قطور و عموما دو پوش تا سه پوش لایه هستند و به هیچ وجه سرما به آن ها نفوذ نمی کند
سوای این، بر درها و دریچه ها در قدیم، فرش های ضخیم دو رو بافتی به صورت پرده، می آویختند تا از ورود و خروج هوا جلوگیری شود. نمونه این قالی ها اکنون در موزه حرم مطهر رضوی موجود است و می توان آن ها را دید. این نکته را هم بگویم که آن دوران در فصول سرد، مجمر های بزرگی را پر از زغال گداخته می کرده و در زاویه های مختلف حرم قرار می داده اند. البته این همیشگی نبود و فقط در مواقع و مراسم خاص اتفاق می افتاد.»
به گفته دیشیدی ، در این زمانه ، نه تنها در حرم، که در هیچ جای کشور، تهویه مناسب در مکان هایی از این دست وجود نداشته است:« سرمایش تنها با همان کولرهای آبی بود ولی وسیله گرمایشی نداشتیم. البته در آن دوران بخاری بود، ولی در حرم استفاده نمی شد؛ زیرا با توجه به جمعیت زائر و مجاوری که می آمدند، اگر آتش سوزی می‌شد امکاناتی برای مهار آن نداشتیم؛ بنابراین استفاده از این وسیله، کاری خطرناک و ناشدنی بود و ما هم هرگز انجامش ندادیم. همین است که اگر دقت کنید هنوز هم در هیچ جای دیوارهای حرم، جای لوله بخاری نمی بینید.»
تأسیس نخستین موتورخانه حرم
او تعریف می‌کند که قدمت نخستین موتورخانه حرم به اواخر دهه40 و پس از توسعه حرم در دوره ولیان می‌رسد:«برای نخستین بار با شرکتی به نام «شعله خاور » قراردادی بستیم.
این شرکت، تأسیسات کوچکی را بر اساس طرح زنده یاد مهندس منصف در حرم اجرا کرد؛ به این صورت که یک موتورخانه زیر سالن تشریفات ساختیم و از آنجا، لوله های آب گرم و سرد را تا بالای گنبد کشاندیم، سپس دستگاه های هواساز را بالای پشت بام نصب کردیم و از طریق دریچه هایی که هنوز هستند و کاربرد دارند، هوای سرد و گرم را بسته به فصل سال، به داخل رواق ها فرستادیم و حرم مطهر به این صورت از دهه 50 دارای وسیله گرمایشی سرمایشی شد.
هوای سرد و گرم را بسته به فصل سال، به داخل رواق ها فرستادیم و حرم مطهر به این صورت از دهه 50 دارای وسیله گرمایشی سرمایشی شد
اینکه می گویم تأسیسات کوچک، به این دلیل است که امکانات و فضای کافی برای کانال کشی آب گرم و سرد نداشتیم. از کف حرم اصلا ممکن نبود و هنوز هم نمی شود؛ زیرا کف حرم پر از جنازه هایی است که از قدیم در این مکان دفن شده اند، وگرنه ما قصد داشتیم کانال کشی را از کف انجام دهیم؛ چرا که گردش هوای سرد به گرم از پایین به بالا انجام می شود.»
درکتاب دایره‌المعارف آستان قدس در توضیح کف حرم چنین آمده است:«در ابتدای قرن با سنگ های مرمر یشم که رگه های سبز و صورتی و سفید داشته، فرش شده بوده است اما در شهریور 1320 و در زمان نایب التولیه علی منصور، برچیده و با سنگ هایی تماما سبز پوشیده می شود.» همچنین کف حرم پیش از دورانی که مهندس دیشیدی از آن حرف می زند، به هزینه حاج حسین حجارباشی، خادم کشیک سوم آستانه، بتن ریخته و با سنگ خلج مفروش می شود.
توسعه تأسیسات حرم در دهه70
این تأسیسات تا اواسط دهه70 همین طور باقی می ماند. در این دهه با توسعه عظیم فضای حرم، تصمیم بر این می شود که تحولاتی در تأسیسات حرم نیز ایجاد شود.
دیشیدی می گوید:«در این دوره، دو موتورخانه عظیم دیگر ساختیم که اگر الان از آن بازدید کنید، می بینید که مانند یک کارخانه بزرگ در حال کار کردن است و یک کانال انرژی کف زیرگذر حرم ساختیم که تمام لوله کشی آب سرد و گرم از این کانال لوله کشی حرکت می کند. البته ساختمان هایی مانند کتابخانه و دانشگاه، موتورخانه جداگانه دارند.
این دو موتور خانه در سمت صحن کوثر با حدود5هزار متر مربع قرار دارد و تقریبا6 سالی هم زمان برد تا پا بگیرد. این نکته را هم توضیح دهم که همه این تأسیسات را مهندسان ایرانی ساختندو وسایل را از کشورهایی مانند ژاپن خریداری کردیم و خودمان در داخل ساختیم.»
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
