وقف‌ ارثیه، هدیه بانوان به امام رضا(ع)

 زنان در تمام دوره‌های تاریخی اگر نتوانستند نخودی در دیگ سیاست بیندازند، درعوض نقش بسزایی در فعالیت‌های اجتماعی، مذهبی و فرهنگی داشته‌اند. یکی از عرصه‌هایی که زنان در آن دست و دلبازی‌های زیاد و ارزشمندی کرده‌اند، وقف است. وقف نامش با حکومت صفوی گره خورده، اما قبل از این حکومت نیز زنان با وقف‌های بزرگ نامشان را در تاریخ به ثبت رسانده‌اند؛ از جمله زمرد‌ملک، از زنان درباری حکومت سلجوقی، یا گوهرشادآغا، عروس خاندان سلطنتی تیموری، بودند.

 وقف این زنان از آن جهت ارزشمند است که در روزگاری که زنان منبع درآمدی نداشته‌اند و تنها درآمد آن‌ها اموال به ارث رسیده به ایشان بود، تصمیم به وقف گرفته‌اند. در لابه‌لای اسناد ۶۰ هزار برگهی وقف که از دوران حکومت صفوی در اداره اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند، نام زنان در مقایسه با دوره‌های گذشته بیشتر به چشم می‌آید؛ دلیل آن هم شکوفایی وقف در دوران صفوی است.

 در این گزارش سعی کرده‌ایم به معرفی زنان واقفی بپردازیم که اطلاعاتی از نام و وقفشان تا آنجا که اسناد و مدارک اجازه می‌دهند داشته باشیم.
 

۸۰ بانوی واقف

بانوان واقف در آستان قدس سهم انکارناپذیری در توسعه حرم مطهر رضوی داشته‌اند. زنانی که اموال خود را وقف کرده‌اند، اول نیتشان عرض ارادت به حضرت‌رضا (ع) بوده و دوم فراهم کردن موجبات آسایش و رفاه زائران و مجاوران آن حضرت. 

در مجموع از سال ۹۹۷ تاکنون، بیش از ۸۰ واقف از بانوان نیکوکار و بلندنظر، تمامی یا بخشی از دارایی‌های خود را برحسب نیاز زمانه وقف حرم مطهر کرده‌اند که اطعام زائران، تأمین روشنایی حرم مطهر، تجهیز دارالشفا، مساعدت به زائران، برپایی مجالس جشن، سوگواری و عزاداری ائمه‌معصومین (ع) و ساخت و تجهیز دارالقرآن از جمله این وقف‌هاست.
 

اولین و مهم‌ترین زنان واقف

باتوجه به اسناد موجود، کهن‌ترین اثر وقفی زنان در حرم به دوره سلجوقی برمی‌گردد. در آستان قدس رضوی کتابی متعلق به زمردملک، از بانوان هنرمند و خطاط خاندان سلجوقی، نگهداری می‌شود که در سال ۵۴۰ تحریر شده است.

مهم‌ترین و آغازین ابنیه وقفی زنان متعلق به گوهرشادبیگم، همسر شاهرخ تیموری است. او دستور داده بود که معماران به عمران حرم مطهر بپردازند

 پدر زمردملک، ابوالقاسم محمود نام داشته که خواهرزاده‏ سلطان‌سنجر سلجوقی بوده است. وقف به‌جامانده از زمردملک کاشی‌های نفیسی بر ازاره حرم مطهر است.

 اما مهم‌ترین و آغازین ابنیه وقفی زنان متعلق به گوهرشادبیگم، همسر شاهرخ تیموری است. او دستور داده بود که معماران به عمران حرم مطهر بپردازند. به‌دستور او داخل حرم رواق‌های دارالحفاظ، دارالسیاده و دارالسلام ساخته شد تا زوار جایی برای غذا خوردن، استراحت‌کردن و مکانی برای قرآن‌خوانی و پرسش و پاسخ دینی داشته باشند. 

ندیمه گوهرشادخانم به نام بانو پریزاد نیز مدرسه‌ای را داخل حرم به نام خود ساخت و وقف کرد. این مدرسه تاکنون پابرجاست و نقش مهمی در فعالیت‌های فرهنگی داخل حرم دارد.
 

۶ زن در دوران صفوی

با به‌رسمیت شناخته‌شدن تشیع در دوران حکومت صفوی و همچنین پر و بال گرفتن بیشتر زنان در عرصه‌های اجتماعی، زنانی که نمی‌توانستند در عرصه سیاست با مردان همگام شوند، در مسائل اجتماعی کم‌کم جایگاهی از طریق اجرای سنت حسنه وقف، برای خود باز کردند. از سند‌های اوقافی که در اداره اسناد آستان قدس نگهداری می‌شود، تعدادی سند هم مربوط به زنان است؛ زنانی مانند بیگ‌آغا خانم، مرضیه خانم، شرف‌النسا خانم، آهو خانم، فاطمه خانم و قمرالنسا خانم.

 درباره این زنان و نوع وقفی که انجام داده‌اند اطلاعات زیادی در دست نیست، اما طبق بررسی‌های انجام شده این زنان از زنان دربار حکومت صفوی بوده یا از طریق همسرانشان وابسته به این حکومت محسوب می‌شده‌اند. وقف بیشتر این زنان در راستای تبلیغات مذهبی، بهداشتی و درمانی و همچنین پذیرایی زائران در مهمان‌سرای حضرت بوده است.
بیگ‌آغا خانم که نام او در اسناد سال‌های ۹۹۷ (به روایتی ۹۷۷) آمده است، اهل قزوین بوده و قریه سلیمان‌آباد را در منطقه بشاریات قزوین وقف حضرت کرده است.
 

واقفان مهمان‌سرا

شواهد نشان می‌دهد که موضوع پذیرایی زائران حضرت‌رضا (ع) در مهمان‌سرا، قبل از قرن نهم هجری معمول بوده است، ولی مآخذ و مدارک به‌دست آمده نشانگر این است که از اوایل دوره صفویه به بعد، این امر رواج بیشتری یافته است. 

هزینه‌های مهمان‌سرای حضرت از محل عواید موقوفات و نذور مربوط تأمین می‌شود. در بین واقفان نیکوکاری که برای مهمان‌سرا وقف داشته‌اند، نام ۴ واقف زن به این شرح به چشم می‌خورد؛ قمرنسا خانم دختر میرزابدیع، رقیه‌بیگم دختر میرزاعزیزالله فندرسکی، بی‌بی‌مرضیه خانم ملقب به صدرالحاجیه و بانوکوچک آغا‌صنعی.
 

بیمارستان منتصریه

از دیگر وقفیاتی که زنان انجام دادند، بیمارستان منتصریه است. این بیمارستان در زمینی به مساحت ۳۵۰۰ ذرع‌مربع احداث شد. واقف این بیمارستان بانویی به نام رابعه همسر حاج محمدحسن میرزامنتصرالملک است که در سال ۱۲۹۷ ش این بیمارستان را ساخت و در سال ۱۳۲۷ ش آن را در قالب وقف به آستان قدس رضوی واگذار کرد.