معبر خانههای یکشکل در محله فرهنگیان 
مادر شهید کاوه: بعد از انقلاب یک دِلسیر محمود را ندیدم 
کوچه شجاع‌التولیه از میان باغ‌ها می‌گذشت
قدرت و نفوذ افراد یکی از نکات کمتر‌مورد‌توجه‌قرار‌گرفته در ایجاد تقسیمات شهری است؛ در طول زمان و باتوجهبه تغییر در ساختار حکومت‌ها، برخی از افراد صاحب‌نفوذ تلاش کرده‌اند شرایط را به‌گونه‌ای تغییر دهند که بیشترین منفعت را برای خود، دوستان و نزدیکانشان فراهم کنند.
این افراد هنگام تغییر و تحول‌های شهری، فضا را به‌سویی سوق می‌دادند که املاک و اراضی تحت‌اختیار آنان بیشترین سود را از این تحول‌ها کسب کند. شجاع‌التولیه (عضو نخستین انجمن بلدیه مشهد) یکی از شخصیت‌هایی بود که با این هدف، تلاش‌هایی را برای تغییر ساختار شهری در مشهدِ سال‌های پس از مشروطه انجام داد.
سطر‌های بعدی نقبی است بر تاریخ کوچه‌ای که با نام او تابلو خورده است.
از «شجاع‌التولیه» تا «شیخ‌محمدتقی»
کوچه شجاع‌التولیه (امام‌خمینی (ره)۹ امروز) در عمر صدساله خود هرچند نام‌های مختلفی را به خود دیده، اما در کل این ادوار نام اولیه آن بر تابلوی ورودی کوچه خودنمایی کرده است. این کوچه از ابتدای ایجاد به‌نام مالکِ بخش عمده زمین‌های آن -یعنی شجاع التولیه، عضو نخستین انجمن بلدیه شهر- نامیده شده است.
در کنار این نام هم وقتی خیابان پهلوی شکل کاملی یافت و تابلو‌های معرفی کوچه‌های آن از سوی شهرداری نصب شد، عنوان کوچه پهلوی شماره۹ را در کنار این نام، روی تابلو ابتدای کوچه ثبت کردند تا به این شکل، یاد این فرد زنده بماند. بعد‌ها و با پیروزی انقلاب‌اسلامی نیز هرچند عنوان پهلوی حذف و نام امام‌خمینی (ره) به‌جای آن برگزیده شد، عنوان شجاع‌التولیه روی تابلوی ورودی کوچه باقی ماند.
ارتباط این کوچه از سوی دیگر با کوچه سجادی یا امام‌خمینی (ره)۷، سبب شده است تابلوی سجادی ۴ بر ابتدای آن خودنمایی کند. در دوره‌ای از تاریخ و دقیق‌تر بگوییم دهه‌های ۲۰و ۳۰ سده۱۴خورشیدی نیز به‌دلیل سکونت دکترصالحی، از پزشکان وقت فعال در مشهد، شهرداری این بخش کوچه را به‌نام کوچه دکترصالحی نام‌گذاری کرده بود.
در این بین، وجود مسجد و حسینیه هیئت‌ابوالفضلی سراب در ابتدای کوچه باعث شد برخی مردم از آن به‌عنوان کوچه «مسجد ابوالفضلی» یاد کنند؛ همچنین احداث یک پارکینگ مکانیزه در ابتدای دهه۸۰ در این کوچه عاملی شد تا برخی از آن به‌عنوان کوچه پارکینگ‌شهرداری نام ببرند.
سرانجام اینکه ایجاد حسینیه شیخ‌محمدتقی‌بجنوردی در این کوچه، پس از تخریب بنای اصلی آن در ابتدای خیابان آیت‌ا... شیرازی در جریان نوسازی بافت اطراف حرم‌مطهر‌رضوی، سبب شده است برخی از اهل‌روضه این کوچه را به‌عنوان کوچه حسینیه شیخ‌محمدتقی بشناسند.
کوچه «شجاع‌التولیه» و قنات‌های میرزای سرابی
جالب است بدانید برابر اسناد، کوچه شجاع‌التولیه کنونی در دوران ناصرالدین‌شاهی وجود داشته است؛ در آن دوران این کوچه بخشی از راهی بوده است که در گذشته از حاشیه جنوبی باغات متفرقه می‌گذشته و موازی با مسیر خیابان توسی (سعدی کنونی) بوده است.
کل اراضیِ قرار گرفته در سمت شمالی این مسیر سرسبز و بخش از اراضی سمت جنوبی آن، روزگاری متعلق به میرزای سرابی بوده است؛ همچنین در آن دوران، بخشی از مسیر اصلی قنات مشهور سراب از این محدوده می‌گذشته و پس از عبور از باغ‌منبع و باغ‌سنگی به زمین‌های متعلق به شجاع‌التولیه می‌‍‌رسیده و پس از آن به سمت باغ‌عنبر و سپس چهارباغ جاری می‌شده است.
وضعیت این محدوده باتوجهبه اسناد موجود تا پایان دوران حکومت قاجار‌ها تغیییر محسوسی نمی‌کند. بر‌اساس همین‌اسناد، مهم‌ترین تغییر این دوران، افزایش تعداد پلاک‌های جنوبی این مسیر به‌دلیل تقسیم پلاک‌های بزرگ‌تر آن است.
اجاره خانه «شجاع‌التولیه» برای ایجاد نخستین دبیرستان دخترانه
دهه‌های نخست سده ۱۴ خورشیدی برای کوچه شجاع‌التولیه مانند اغلب کوچه‌های بخش اصلی و قدیمی خیابان امام‌خمینی (ره) دوران تکامل و اثبات است. در سال‌های نخستینِ این دوران، شجاع‌التولیه که برادرزن سردار معزز بجنوردی نیز بود، با استفاده از ماجرای بازداشت چند‌روزه خود در دوران حکومت کلنل پسیان (به‌دلیل جانب‌داری از مواضع دولت قوام و رضاخان که وزیر جنگ وقت بود) توانست امتیازات ویژه‌ای برای باغ و زمین‌های خود در محدوده خیابان در حال احداث پهلوی کسب کند.
بدین‌گونه مسیر کوچه شجاع‌التولیه به نوعی ترسیم شد که بیشترین دسترسی ممکن را برای قطعات کوچک و بزرگ زمین‌های وی ایجاد می‌کرد.
این کوچه در سال‌های بعد تا پایان دوران حکومت پهلوی‌ها تغییر محسوسی از منظر نظام کوچه‌بندی نداشت، اما در همین دوران چند‌مجموعه مهم در این کوچه ایجاد شد که حداقل یکی از آنها نام کوچه را در تاریخ مشهد جاودانه کرد؛ اسناد آموزش‌و‌پرورش خراسان نشان می‌دهد که اداره معارف در آذرماه سال۱۳۱۴خورشیدی منزل مرحوم شجاع‌التولیه را که در آن زمان در اختیار آستان‌قدس قرار داشته برای تأسیس دبیرستان دختران شاهرضای مشهد (نخستین دبیرستان دخترانه مشهد) اجاره کرده است. وسعت بالای این منزل و داشتن فضایی برای ورزش کردن دختران، دلیل این انتخاب بوده است.
یکی از پلاک‌های این‌کوچه هم در ابتدای دهه ۳۰خورشیدی، به مسجد حضرت ابوالفضل (ع) و مقر هیئت‌متحده‌ابوالفضلی سراب تبدیل شد. این مسجد و هیئت آن در سال‌های بعد در معادلات بین حکومت و مردم نقش مؤثری داشته و یکی از مراکز تربیت مبارزان انقلابی محسوب می‌شده است.
همچنین در سال۱۳۳۳ خورشیدی پلاک قرار‌گرفته در ابتدای سمت شمالی کوچه هم به مسجد محلی حضرت‌فاطمه‌الزهرا (س) تبدیل شد. این مسجد هرچند بسیار کوچک‌تر از مسجد حضرت‌ابوالفضل (ع) بوده و در اغلب اوقات تعطیل است، کوچکی خاص آن فضایی ویژه و معنوی ایجاد کرده و به‌شدت مورد‌توجه اهالی قدیم این محدوده، خاصه بانوان آن است.
ساختار کوچه شجاع‌التولیه در سال‌های بعد از انقلاب دو تغییر بزرگ به خود دیده است؛ نخست سه فرعی بخش نخست کوچه با تغییر شرایط اکثر پلاک‌های این بخش از مسکونی به تجاری، به‌طور‌کامل حذف شده به‌نحوی‌که اکنون این بخش فاقد فرعی است.
در‌همین‌حال فرعی‌های بخش دوم از سمت شرقی‌غربی کوچه هم با تقسیم پلاک‌های بزرگ این بخش به پلاک‌های کوچک‌تر به سه فرعی بن‌بست افزایش پیدا کرده است.
دومین تغییر عمده ایجاد‌شده در کوچه هم تبدیل برخی از پلاک‌های مسکونی آن به مجموعه‌های رفاهی یا اقامتی است، تا‌حدی‌که در شرایط کنونی اغلب پلاک‌های کوچه دیگر در اختیار مشهدی‌ها نیست و کاربری سکونت موقت دارد؛ همچنین در میانه این دوران، یکی از پلاک‌های ارزشمند کوچه توسط شهرداری تخریب و به یک پارکینگ مکانیزه تبدیل شد.
این پارکینگ نیز پس از مدتی به‌دلیل مشکلات فنی تعطیل شد تا در شرایط کنونی بقایای آن به نماد یک اقدام رفاهی‌عمرانی بی‌ثمر تبدیل شود.
سرانجام اینکه انتقال ساختمان حسینیه شیخ‌محمدتقی بجنوردی از خیابان آیت‌ا... شیرازی به منزلی در این کوچه (پس از تخریب‌های انجام‌شده در بافت اطراف حرم‌مطهر‌رضوی و سپس وقف یکی دیگر از پلاک‌های این کوچه برای بخش زنانه حسینیه) سبب شد چهره کوچه در ماه‌های محرم و صفر به یک مسیر کاملا مذهبی تبدیل شود.
نام‌های ماندگار کوچه «شجاع‌التولیه»
شجاع‌التولیه را که به‌عنوان بانی ایجاد این کوچه شناخته می‌شود باید شناخته‌شده‌ترین شخصیت آن لقب داد. او که برادرزن سردار معزز بجنوردی و از چهره‌های مخالف نهضت مشروطه در مشهد بود، توانست با نفوذ خود در شهر، رأی لازم را برای حضور در نخستین انجمن بلدیه یا همان شورای‌اسلامی‌شهر مشهد در دوران مشروطه کسب کند.
شجاع‌التولیه در دوره حضور در این انجمن حافظ منافع زمین‌د‌اران بزرگ بود. دکترصالحی، پزشک عمومی که در ده‌های۲۰و ۳۰خورشیدی در پلاک ابتدایی این کوچه ساکن بود، دیگر‌چهره شناخته‌شده این کوچه در عمر صدساله آن است.
سرهنگ دادرس که باتوجهبه بازنشستگی‌اش در انتهای دوران پهلوی اول و درگذشتش در دهه۷۰ و فوت همسرش در دهه۹۰ یکی از رکورداران دریافت حقوق بازنشستگی در کشور محسوب می‌شود نیز از دیگر‌چهره‌های قدیمی و شناخته‌شده این کوچه است.
معیری، واقف بیت‌الرقیه (س)، عدالتیان، مالک یکی از خانه ارزشمند کوچه، و خانم رمضانی، واقف بنای زنانه حسینیه شیخ‌محمدتقی‌بجنوردی، نیز از دیگر‌چهره‌های ساکن این کوچه در صد سال گذشته هستند.همچنین باید از خانواده‌های عابدی‌مقدم، جوادی و نوری به‌عنوان برخی دیگر از خاندان‌هایی نام برد که روزگاری در این کوچه ساکن بوده‌اند.
میرزامحمد لقمانی، محمدرضا لقمانی، عباس کاویانی، سیدهاشم کارآموز، حسن و ابوالفضل نجاتی‌صالحی، صحت‌پناه، نجارنیا، خضرایی، درخشان، باقریان و نگهبان نیز از قدیمی‌های هیئت‌متحده ابوالفضلی سراب مستقر در مسجد حضرت ابوالفضل (ع) هستند.
شهیدان مهدی و هادی محمدزاده، محمدمهدی محمدکاظمی، محمدرضا طوسی، مهدی قرص‌زر، علی‌اکبر لیمویی و حسن و حسین نوعدوست نیز از شهدای پایگاه شهید حسین نوعدوست حوزه ۴ حمزه سیدالشهدا (ع) محسوب می‌شوند که دفتر آن در ابتدای کوچه شجاع‌التولیه از خیابان امام‌خمینی (ره) قرار دارد.
* این گزارش چهارشنبه ۲۹ مرداد ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۵۸ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
